سنت‌های عزاداری فراموش شده در قم/ آیینی که دیگر انجام نمی‌شود

 فرارسیدن ایام محرم بهانه‌ای شد تا قم‌ پژوهان در شامگاه سه‌شنبه جلسه‌ای را به بررسی و بازنگری آیین و رسوم مردم قم در محرم و صفر اختصاص دهند.

ابتدای جلسه ابوالفضل قیامی، یکی از قم‌پژوهان درباره آئین‌های عاشورایی در شهر قم صحبت کرد و از ناشناخته بودن رسوم عزاداری در این شهر گفت.

وی با اشاره به اینکه شهرهایی مانند یزد و زنجان هم از نظر آئین‌های عزاداری غنی هستند، اظهار داشت: این شهرها در سال‌های اخیر توانسته‌اند قدم‌های خوبی در مسیر محتوایی کردن رسوم عزاداری بردارند اما رسوم عزاداری در قم همچنان پرهیاهو و پر از صدای طبل و سنج و شعارهای یک کلمه‌ای است اما آنگونه که باید با محتوا و پیام همراه نیست.

این قم پژوه به لزوم طراحی شعارهایی مفهومی که هماهنگ با هدف امام حسین(ع) باشد اشاره کرد و گفت: در سال‌های گذشته عزاداری از نظر شکلی منظم‌تر شده و ساعت ورود و خروج هیئت‌ها به حرم مطهر حضرت معصومه(س) مشخص شده است.

به گفته وی در روز عاشورا دسته‌های سینه‌زنی، زنجیرزنی و شورزنی خیابان‌های شهر را می‌پیمایند تا به سه راه بازار و بعد به حرم مطهر می‌روند. در گذشته هم این دسته‌های عزاداری معمولاً پس از جمع شدن در سه راه بازار به بیت علمایی مانند آیت‌الله گلپایگانی و مرعشی نجفی می‌رفتند و قدیم‌ترها هم به خانه تولیت.

قیامی با اشاره به دسته عزاداری طوریج، اظهار داشت: این دسته الهام گرفته از رسم مردم روستای طوریج است که دوان دوان به یاری امام حسین(ع) در روز عاشورا آمدند اما دیر رسیدند.

وی از بیرق گردانی، علم‌گردانی، طوق گردانی و … به عنوان رسوم مردم قم در عزاداری روز عاشورا نام برد و افزود: در سال‌های اخیر طبل و سنج هم بسیار پر رنگ شده و برخی دسته‌ها فقط از این‌ها استفاده می‌کنند درحالی‌که در گذشته طبل و سنج زدن به منزله هشداری برای نزدیک شدن دسته بود.

تحولات یا فراموشی فرهنگی

«آیین عزاداری در فرهنگ روستای دستگرد قم» موضوع دیگری بود که در این جلسه به وسیله مصطفی جعفرزاده، فرهنگی بازنشسته و فرهنگیار واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صدا و سیما بررسی شد.

جعفرزاده ابتدا به وجه تسمیه دستگرد اشاره کرد که به زمان ساسانیان برمی‌گردد و هر ملکی که در آن زمان حاصلخیز بوده یا کوشکی داشته را به این نام می‌خواندند. طوری که در سراسر کشور بیش از ۵۰ دستگرد یا دستجرد وجود دارد.

وی به تحولات فرهنگی سال‌های اخیر در روستای دستگرد اشاره کرد و اینکه با فوت شدن آخرین بازماندگان پیرغلام‌ها در این روستا بسیاری از رسم‌ها فراموش شده یا دیگر اجرایی نمی‌شود.

از جمله رسم‌های فراموش شده این روستا تکیه بندان ایام محرم است که پیر غلام امام حسین(ع) روز پیش از محرم به درب خانه‌های روستا می‌رفت و پرده و فرش‌ها را برای آماده ساختن تکیه می‌گرفت و مردم تمایل داشتند فرش‌هایشان این‌گونه تبرک شود.

نخل‌بندانی رسم دیگر مردم این روستا است که در روز هفتم ماه محرم انجام می‌شود و یک نخل چوبی با پارچه‌های مشکی و سبز تزیین شده و آشی هم پای این نخل پخته می‌شود. آیین نخل بندانی این روستا از سال ۷۲ تا کنون انجام نشده و از همان موقع هم دیگر آش نذری پخته نشده است.

این قم پژوه می‌گوید تکیه قدیمی روستای دستگرد چهار صفه داشته که اطراف آن سکوهایی برای نشستن بانوان تعبیه شده و در ایام محرم طی یک رسم طاق بندان، این صفه‌ها تزئین می‌شده‌اند.

وی با اشاره به اینکه آیین نخل گردانی در این روستا به قوت خود باقی مانده، اظهار داشت: این آیین با مشارکت مردم روستای تیره صورت می‌گیرد و با بردن نخل به کوه تپه سفید در نزدیکی روستا، مراسم عزاداری انجام می‌شود.

جعفرزاده افزود: قبل از ورود نخل به تکیه پس از مراسم، تازه دامادها کله قندهایی به نخل هدیه می‌دهند که در گذشته انعام پیرغلامان بود و امروز برای مراسم‌ها استفاده می‌شود.

عزاداری با نخل ۱۵۰ ساله

در ادامه این جلسه عبدالله باقری، رسوم روستای دولت آباد در محرم را برای قم پژوهان تشریح کرد.

وی که دانش‌آموخته رشته جامعه شناسی و مدرس دانشگاه است، با اشاره به اینکه مردم روستای دولت آباد در یک قلعه زندگی می‌کنند، گفت: این قلعه زمانی کاربرد نظامی داشته اما امروز تنها جایی برای سکونت مردم است که اگر به آن رسیدگی نشود، در آینده نزدیک از بین خواهد رفت.

به گفته باقری در این قلعه که قدمت آن مشخص نیست، روزی ۱۷۰ خانوار زندگی می‌کرده‌اند که امروز تنها ۲۰ خانوار به جا مانده‌اند که بیشترشان هم از پیرمردها و پیرزن‌های قمی هستند.

وی وقتی می‌خواست از آئین‌های عزاداری این روستا بگوید، از مسیر سه کیلومتری گفت که مردم این روستا نخل ۱۵۰ ساله و ۷۰۰ کیلویی را با خود حمل می‌کنند تا در امام‌زاده نزدیک روستا عزاداری کنند.

باقری افزود: پایه‌های نخل روستای دولت آباد داستان ویژه‌ای دارد. هر پایه مخصوص به یک خانواده است و به وسیله نوادگان همان خانواده باید حمل شود.

خبرنگار مهر،